C-Archief

Ga direct naar inhoudGa naar ‘artikel luisteren’

Balkenende heeft spijt van zijn uitval naar prins Friso

Nieuws Documentaire Oud-premier Jan Peter Balkenende slikt 22 jaar na dato zijn woorden in over prins Friso en Mabel Wisse Smit. Dat zij „onwaarheid” hadden gesproken had „niet gezegd hoeven worden”.

Mark Kranenburg Gepubliceerd op 19 december 2025 om 20:22 Leestijd 2 minuten

Luister

Premier Balkenende tijdens de bewuste persconferentie over de kwestie Mabel Wisse Smit. Zij en haar verloofde prins Friso hadden besloten geen toestemming te vragen aan het kabinet voor hun huwelijk. De prins zag daarmee af van zijn rechten op de troon. Premier Balkenende tijdens de bewuste persconferentie over de kwestie Mabel Wisse Smit. Zij en haar verloofde prins Friso hadden besloten geen toestemming te vragen aan het kabinet voor hun huwelijk. De prins zag daarmee af van zijn rechten op de troon. Foto Jasper Juinen / ANP

Ex-premier Jan Peter Balkenende (CDA) heeft spijt van zijn harde uitval in 2003 naar prins Friso en zijn verloofde Mabel Wisse Smit. Hij zei toen op een persconferentie dat het stel hem niet volledig had ingelicht over de relatie die Wisse Smit eerder had gehad met drugscrimineel Klaas Bruinsma. „Wanneer onwaarheid wordt gesproken is daar natuurlijk geen kruid tegen gewassen”, aldus een zichtbaar boze Balkenende. Nu vindt hij „achteraf gezien” dat „deze zin niet gezegd had hoeven worden” en dat deze „ook niet nodig was geweest”.

Voor Balkenende was extra belastende informatie over de status van de relatie tussen Wisse Smit en Bruinsma de reden om geen toestemmingswet voor het huwelijk bij het parlement in te dienen. Hij sprak over het „schaden van het vertrouwen”. Hierdoor verdween Friso, de tweede zoon van koningin Beatrix, uit de lijst van troonopvolgers. Het huwelijk ging wel gewoon door. Prins Friso overleed in 2013 aan de gevolgen van een skiongeluk het jaar ervoor.

Oud-premier Balkenende komt terug op zijn uitspraken van destijds in de tweedelige tv-documentaire De storm van Balkenende van de NTR die op 27 en 28 december in het kader van de serie premiersportretten wordt uitgezonden. De ongekend felle woorden van Balkenende zijn later vaak als verklaring gezien voor de koele verstandhouding tussen koningin Beatrix en haar premier. In de documentaire geeft de toenmalig hoogste ambtenaar van het ministerie van Algemene Zaken Wim Kuijken dit in bedekte temen ook toe. „Die uitspraak wordt op het paleis ook gehoord en dat is niet fijn”, zegt hij. In tegenstelling tot veel van zijn voorgangers werd Balkenende na zijn achtjarig premierschap niet tot minister van Staat benoemd. Dit gebeurde pas in 2022 op voordracht van koning Willem-Alexander.

Turbulent premierschap In het tv-portret van de makers Misha Wessel en Thomas Blom blikt Balkenende uitvoerig terug op zijn turbulente premierschap dat onder andere werd gekenmerkt door drie kabinetscrises. Balkenende verdween van het politieke toneel in 2010 nadat het CDA onder zijn leiding bij de verkiezingen twintig zetels had verloren. Ook komen hoofdrolspelers uit die tijd, zoals PvdA-leider Wouter Bos, CDA-fractieleider Maxime Verhagen, D66-leider Thom de Graaf en VVD-minister Rita Verdonk aan het woord. Juist omdat er al zoveel jaren zijn verstreken, durven de geïnterviewden zich aanzienlijk openlijker uit te spreken dan destijds. Zo geeft Maxime Verhagen ruiterlijk toe dat hij in 2003 nooit wat heeft gezien in samenwerking met de PvdA van Wouter Bos en dat de formatieonderhandelingen tussen CDA en PvdA alleen maar schijn waren.

Interessant is ook de nieuwe kijk op de kwestie Ayaan Hirsi Ali die in 2006 leidde tot de val van het tweede kabinet-Balkenende. Minister Rita Verdonk van Vreemdelingenzaken had het VVD-Tweede Kamerlid haar Nederlanderschap afgenomen omdat zij als politiek vluchteling bij haar asielaanvraag verkeerde informatie had verschaft. Uit de documentaire blijkt dat mensen uit de VVD-top zoals toenmalig fractievoorzitter Gerrit Zalm en partijvoorzitter Bas Eenhoorn al veel eerder hiervan wisten. Maar voor Rita Verdonk was dit volledig nieuw. En ook Balkenende toont zich verbaasd als hij hiermee door de interviewers wordt geconfronteerd. „Dat is spelen met dynamiet”, zegt hij.

Steun voor inval Irak Een belangrijk onderdeel van Balkenendes premierschap was zijn onvoorwaardelijke steun aan de Verenigde Staten voor de inval in Irak in 2003 die de regio nadien in vlam zette. Het argument voor de door de Britten gesteunde militaire actie van de Amerikanen waren de massavernietigingswapens waarover de Iraakse leider Saddam Hussein zou beschikken. Later werd duidelijk en toegegeven dat deze wapens er niet waren.

Balkenende bleef echter overtuigd dat er sprake was geweest van een gerechtvaardigde actie. Hij verzette zich hardnekkig tegen nader onderzoek. Toen de druk te groot werd, stemde hij uiteindelijk in met een staatscommissie onder leiding van oud-president Willibrord Davids van de Hoge Raad. Die concludeerde dat een adequaat volkenrechtelijk mandaat voor de Amerikaanse aanval had ontbroken. In het portret blijft Balkenende bij zijn standpunt dat de Amerikanen goed gehandeld hebben. „Ik voel me ook verantwoordelijk voor het feit dat een dictator die veel op zijn geweten heeft tot stilstand moest worden gebracht.”

Benieuwd naar meer van NRC? Als NRC-abonnee heb je onbeperkt toegang tot alle artikelen. Investeer in onze journalistiek en blijf geïnformeerd. Word nu ook abonnee.

Ik word abonnee Al abonnee? Inloggen

Deel

Mail de redactie Meer van het onderwerpKoningshuis Zelensky komt dinsdag naar Nederland, ontmoet Schoof en Koning Willem-Alexander 15 december 2025

Deel Tweede Kamer wil Koning terug in formatieproces 9 december 2025

De journalistieke principes van NRC Meer van Mark Kranenburg Halsema en Aboutaleb moesten ieder op hun eigen manier strijden tegen vooroordelen 9 december 2025

Michel van Hulten gaf kleur aan het kabinet-Den Uyl als het ‘christen-radicale’ geweten 2 december 2025

Politici die de kiezer willen overtuigen met een boek – dat lijkt wat archaïsch, maar heeft toch zin 16 oktober 2025

De genomineerde politieke boeken voor de PrinsjesBoekenprijs 2025 laten zien dat het erom gaat wat politici kunnen, niet wat ze willen 4 september 2025

Wim van Eekelen: de minister die moest boeten voor de paspoortchaos 27 juni 2025

Hans Wiegel: ‘het orakel uit Ljouwert’ was nooit echt weg uit Den Haag 20 mei 2025

De Amerikaanse democratie deporteren Wat zich deze herfst in de VS ontvouwt, roept ongemakkelijke historische echo’s op. Net als in het najaar van 1938 in nazi-Duitsland wordt een beleid van massadeportaties vergezeld door groeiende binnenlandse repressie en een steeds agressievere blik naar buiten.

Timothy Snyder

17 december 2025

Cadeau geven

Delen

Leeslijst

ICE-agenten proberen straatverkopers te arresteren in Chinatown terwijl omstanders protesteren. New York, oktober © Michael Nigro / Sipa USA / ANP In bepaalde opzichten doet deze herfst in de Verenigde Staten denken aan de herfst van 1938 in nazi-Duitsland, toen de massale deportatie van mensen zonder papieren een van Hitlers meest ambitieuze dwangmaatregelen was vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Ook in de VS wordt het verband tussen binnenlandse onderdrukking en buitenlandse agressie steeds zichtbaarder.

In dat najaar van 1938 arresteerden de Duitse politie en de SS zeventienduizend joden met de Poolse nationaliteit en zetten hen de grens over naar het naburige Polen. Dit bracht een reeks gebeurtenissen op gang die een verhelderend perspectief bieden op de huidige situatie in de VS. Een familie werd gedeporteerd; een wanhopige vluchteling nam wraak; de regering organiseerde een pogrom en herorganiseerde haar politiemacht; vervolgens brak er een oorlog uit.

Het gezin in kwestie was de familie Grynszpan. De ouders waren in 1911 vanuit het Russische Rijk naar Duitsland verhuisd. Hun kinderen waren in Duitsland geboren, spraken Duits en zagen zichzelf als Duitsers. Hun zoon Herschel was naar Parijs vertrokken om bij familie te wonen, maar kreeg daar te maken met allerlei problemen rond zijn documenten, waaronder het verlies van zijn staatsburgerschap.

Toen Herschel in de zomer van 1938 in Frankrijk een permanente verblijfsvergunning werd geweigerd, verborg hij zich op een zolder om deportatie te voorkomen. Daar ontving hij een kaartje van zijn zus met de woorden: ‘Het is allemaal voorbij voor ons.’ Herschel besloot wraak te nemen. Op 7 november 1938 liep hij de Duitse ambassade in Parijs binnen en schoot hij de diplomaat Ernst vom Rath neer. Een beleid van massale deportatie had een reactie uitgelokt die – al waren de details niet te voorspellen – nauwelijks verrassend was.

In Berlijn ontwaarden de nazi’s een kans. Joseph Goebbels verzon een samenzwering en koppelde de daad van één persoon aan de vermeende schuld van een hele groep. Hitler gaf Goebbels vervolgens toestemming om twee dagen later een landelijke pogrom te organiseren: de Kristallnacht. De SA, de SS en de Hitlerjugend, samen met vele andere Duitsers, vernielden joodse winkels, verbrandden joodse boeken, ontheiligden Thora-rollen en vielen joodse huizen binnen. Ongeveer 91 joden werden vermoord en honderden pleegden zelfmoord. Tienduizenden joodse mannen werden naar concentratiekampen gedeporteerd.

Negen decennia later kon niemand precies voorspellen wat er zou gebeuren toen de regering-Trump de deportatie van mensen zonder papieren tot kernpunt van haar beleid maakte en de Nationale Garde inzette in Los Angeles en Washington, steden die volgens Trump moesten worden gezien als ‘oefenterreinen voor ons leger’ en ‘oorlogsgebieden.’ Maar dat dit gevolgen zou hebben, was te voorzien. Die gevolgen dienden zich aan in de vorm van de recente schietpartij op twee leden van de Nationale Garde die in Washington patrouilleerden. Een van hen overleed later aan haar verwondingen.

De verdachte is een vluchteling uit Afghanistan die in zijn thuisland had meegeholpen aan de Amerikaanse oorlogsinspanningen. Net als Grynszpan is hij iemand die trauma en ontmenselijking heeft ervaren. Omdat hij in zijn eigen land had gevochten en gedood voor een buitenlandse regering, had hij reden om te verwachten dat hij en zijn familie in de VS zouden worden opgevangen nadat zij uit Afghanistan waren geëvacueerd. In plaats daarvan lijkt hij alleen maar met teleurstellingen te zijn geconfronteerd.

Zijn ervaringen, zo meldde The New York Times, leken op griezelige wijze op die van Grynszpan. Hoewel ‘onduidelijk was wat precies de aanleiding was’ voor de aanval, had een vrijwilliger die met de familie werkte ‘de indruk dat het deels te maken had met zijn frustraties over de onzekerheid van het Amerikaanse immigratieproces’ en met de angst van zijn familie dat zij ‘naar Afghanistan zouden worden gedeporteerd omdat zijn aanvraag voor een speciaal immigratievisum maar bleef aanslepen’. Dit is uiteraard geen excuus voor een afschuwelijke daad. Maar het is wel een feit dat nodig is om de context en structuur van dit historische moment te begrijpen.

Het was te verwachten dat de Amerikaanse president Donald Trump dit geweld zou proberen uit te buiten. Hij kondigde aan ‘derdewereldlanden’ op de korrel te zullen nemen, gaf migranten de schuld van vrijwel alle problemen in Amerika en noemde Somaliërs ‘vuilnis’. Trump sprak openlijk de wens uit om miljoenen mensen te deporteren en om Amerikanen van wie hij de waarden minacht – of die volgens hem niet passen binnen de ‘westerse beschaving’ – hun staatsburgerschap af te nemen. Voor niet-staatsburgers in de VS zal het leven hierdoor nóg moeilijker worden.

Wat staat ons nu te wachten? Voor de nazi’s waren de massadeportaties en pogroms van het najaar van 1938 stappen richting de oprichting van een gecentraliseerde nationale politie: het Reichssicherheitshauptamt (RSHA), dat een jaar later werd gevormd. In de VS voltrekt zich iets vergelijkbaars met Immigration and Customs Enforcement (ICE). Deze dienst, die oorspronkelijk alleen verantwoordelijk was voor deportaties, heeft inmiddels ook spionagefuncties op zich genomen, burgers geprovoceerd en is versterkt met soldaten van de Nationale Garde. In die zin ontwikkelt ICE zich steeds meer tot een soort nationale politiemacht, compleet met ideologische propaganda en nauwe banden met de strijdkrachten.

In zekere zin hebben de massale deportaties en de Kristallnacht bijgedragen aan de consolidatie van het naziregime. Maar dit soort instabiliteit was niet populair in Duitsland – net zoals de ICE-invallen tegenwoordig niet populair zijn in Amerikaanse steden. De radicalere vervolgstappen werden destijds pas mogelijk onder de dekmantel van een oorlog. Ook in de VS zou dat de logische volgende stap zijn binnen de ‘regime change’ die Trump lijkt na te streven. Oorlog biedt namelijk een makkelijke manier om ‘interne vijanden’ uit te schakelen door hen in verband te brengen met een externe vijand.

Voor Trump zou het starten van een oorlog met Venezuela (of een ander land) de volgende logische stap zijn om de regimewisseling in eigen land dichterbij te brengen. Het is niet moeilijk te zien dat Trump dit begrijpt, gezien zijn toenemende provocaties sinds de zomer, toen de VS begonnen met het aanvallen van vermeende drugssmokkelaars in de Caribische Zee, waaronder schipbreukelingen die omkwamen bij een duidelijke schending van het internationaal recht.

Het verleden herhaalt zich nooit precies, maar het leert ons wel iets – en het leert iedereen iets. Zij die autoritarisme in Amerika nastreven, weten dat het aanwakkeren van emoties rond politieke identiteit kan leiden tot onrust en uiteindelijk tot een regimewisseling. Maar ook zij die de democratie in Amerika willen beschermen, kunnen het patroon herkennen. Door het te benoemen, zetten zij de eerste cruciale stap om dat proces een halt toe te roepen.