C-Archief

In zijn reflecties op kerk en samenleving liet Herman Noordegraaf zich interrumperen door de armen Nieuws Slagerszoon Herman Noordegraaf (74), die woensdag overleed, schopte het tot hoogleraar. Maar hij verloor de armen niet uit het oog. ‘Elk mens is een beelddrager van God: ook de verslaafde die in de goot ligt.’ Koos van Noppen Koos van Noppen woensdag 19 november 2025, 22:02 Herman Noordegraaf verloor de armen niet uit het oog. Herman Noordegraaf verloor de armen niet uit het oog. beeld: pthu ‘De Bijbel is er zonneklaar over dat je je als gelovige en als kerk moet inzetten voor mensen in armoede’, zei Noordegraaf in het Nederlands Dagblad bij zijn afscheid als bijzonder hoogleraar Diaconaat aan de Protestantse Theologische Universiteit, in 2018. Dat inzicht is een rode draad in zijn werkzame leven.

Noordegraaf studeerde sociologie en theologie in Leiden en werd de eerste voltijds docent diaconaat in ons land. Hij was jarenlang actief op het terrein van kerk en samenleving. In zijn denken is hij diepgaand beïnvloed door Harry de Lange en Bob Goudzwaard en hun ‘economie van het genoeg’.

In een interview, vorig jaar, vatte hij dat zo samen: ‘Er moet ‘genoeg’ zijn voor mensen die nu armoede lijden, aan de ondergrens, daar moet genoeg voor komen. En er moet een genoeg zijn aan de bovengrens, voor mensen die materieel gezien aan de bovengrens van de samenleving verkeren. Binnen de ecologische grenzen moet je zorgen dat armen uit hun armoede komen.’

Noordegraaf trok in het spoor van De Lange en Goudzwaard verder, met zijn dwarse visie op armoedebestrijding, ecologie en de vragen van oorlog en vrede. ‘Volharding is een heel belangrijk begrip, als het hierom gaat. Ook zonder zichtbare resultaten’, zei hij in hetzelfde interview in het tijdschrift In de Waagschaal.

In zijn ijver om inzichten met anderen te delen smeet hij met energie, met talloze publicaties en lezingen uit alle uithoeken van Nederland, altijd reizend met het openbaar vervoer.

Jeneverstad Naast zijn werk in kerk en theologie was hij al even actief en productief in zijn geboorteplaats, waar hij nu wordt herdacht als ‘de meest geleerde man van Schiedam’. Hij was er gemeenteraadslid van 1977 tot 1986 voor de PPR. Toen die partij opging in Groen Links, koos Noordegraaf voor de Partij van de Arbeid, waar hij jarenlang voorzitter was van het Trefpunt PvdA en Levensovertuiging.

Noordegraaf heeft veel betekend voor de geschiedschrijving van de stad Schiedam; hij schreef onder andere een biografie van - nog zo’n grote zoon van de jeneverstad - Francois HaverSchmidt alias Piet Paaltjens. Komende week zou Noordegraaf nog een boek presenteren namens het Fonds Historische Publicaties Schiedam, waar hij voorzitter van was.

Een van Noordegraafs lievelingsteksten was Romeinen 12 vers 2, waarin Paulus oproept om niet ‘wereldgelijkvormig’ te worden. Twee jaar geleden - hij had toen al een ernstige ziekte onder de leden - publiceerde Noordegraaf een biografie van dominee Gijs van Veldhuizen (1903-1963). Het was een man naar zijn hart: een stadspredikant die zich onvermoeibaar inzette voor arbeiders in Rotterdam-Crooswijk - als het moest via een boksclub.

Een van Noordegraafs lievelingsteksten was Romeinen 12 vers 2, waarin Paulus oproept om niet ‘wereldgelijkvormig’ te worden, vertelde hij In de Waagschaal: ‘Het stimuleert tot een houding van kritisch non-conformisme. Dat is nodig om je niet onbewust te laten meeslepen in hoe het nu eenmaal gaat. Als je daar niet bewust mee omgaat, neemt de machinerie het over. En voor die bewuste reflectie heb je altijd anderen nodig. Interrupties. Ook door arme mensen.’

Kerk-zonder-diaconaat-gaat-zweven Lees ook

Kerk zonder diaconaat gaat zweven

Noordegraaf zwaait af: ‘Elk mens is beelddrager van God’

Mail de redactie

Delen Lees ook ‘Het archeologisch onderzoek naar de botten kost geld en we willen voor een herbegrafenis zorgen van de in totaal 71 individuen die we hebben gevonden.' Achtergrond Een jaar en tientallen skeletten verder ligt de verbouwing van deze Maastrichtse kerk nog steeds stil De dominee en de organist blijken lang niet altijd op één lijn te zitten Achtergrond Kerkenraden in de Gergem: Heb oog voor uw organist en leg niet op elke slak zout Kees van Ekris: 'Schrijf het instituut kerk niet te snel af, ze heeft een gewetensfunctie.' Achtergrond PKN-scriba Kees van Ekris over het spreken van de kerk: ‘Ze moeten het aan je zien, jongen’ Overleg in de wandelgangen van de synode in Lunteren. Nieuws ‘In de kerk klinken veel te snel woorden van verzoening na seksueel misbruik in pastorale relaties’ PKN-synode, Lunteren Nieuws Visitatoren PKN: ‘Predikantentekort is debet aan mismatches tussen predikanten en gemeenten’ De PKN-synode vrijdagmiddag in Lunteren. Vergaderen in kerkgebouwen her en der in het land zou ‘de kloof tussen synode en de kerkelijke gemeenten’ kunnen verkleinen. Nieuws Synode Protestantse Kerk bekijkt opties om korter en vaker te vergaderen De jaarlijkse ‘belasting’ die plaatselijke gemeenten betalen aan de landelijke Protestantse Kerk is al ruim een jaar onderwerp van discussie. Op de foto: Het karakteristieke hervormde terpkerkje in Homoet (Betuwe) krijgt een opknapbeurt. Verweerde dorpels en fundering lieten vocht tussen de stenen komen, waardoor de muren scheuren. Nieuws PKN haalt omstreden ‘belastingregeling’ definitief van tafel. ‘We erkennen dat het anders had gemoeten’ Het Landelijk Dienstencentrum van de Protestantse Kerk krijgt een interim-directeur. De twee clustermanagers namen veel directietaken waar, maar de werkdruk is dermate hoog, dat het niet langer verantwoord is. Nieuws ‘Hoofdkantoor’ Protestantse Kerk krijgt een interim-directeur. ‘Allerlei zaken worden bespreekbaar’

Privacy-instellingen Elke dag bijzondere verhalen bij Wijks Nieuws Premium exclusief voor abonnees! Abonneer nu

Logo wijksnieuws.nl digitale editie De Krant

Zoeken inloggen Inloggen

De groep mensen die op de lijst staan voor SamenWerkt, met in het midden Wil Kosterman De groep mensen die op de lijst staan voor SamenWerkt, met in het midden Wil Kosterman JW van den Boogert Wil Kosterman terug als lijsttrekker voor SamenWerkt 18 november 2025 om 10:25 Voorlezen Politiek WIJK BIJ DUURSTEDE Oud-wethouder Wil Kosterman staat weer op de kandidatenlijst van SamenWerkt voor de gemeenteraadsverkiezingen van maart volgend jaar. Opnieuw als lijsttrekker. Momenteel is Kosterman wethouder in Houten. Weer actief worden in de politiek van Wijk bij Duurstede is een weloverwogen stap: ,,Op straat wordt me vaak gevraagd of ik weer terugkom. Mensen hebben in deze roerige tijden behoefte aan een lokaal vertrouwd gezicht, en ik vind het mooi om daarin iets te kunnen betekenen. We hebben een fantastische kandidatenlijst met jonge en oudere kandidaten, ervaren mensen en nieuw talent. Ik heb er zeker weer zin in!”

Met Wil Kosterman keert een bekend gezicht terug in de Wijkse politiek. Van 2002 tot 2014 was zij lid van de gemeenteraad, waarvan acht jaar als fractievoorzitter van GroenLinks en 9 jaar als wethouder. Zij leidde SamenWerkt naar de grote verkiezingszege in 2022. Na haar pijnlijke gedwongen vertrek over het dossier Markt 24, werd ze al snel gevraagd tijdelijk wethouder in de gemeente West Betuwe te worden (november 2023 tot juli 2024). In april 2025 werd zij gevraagd om voor de fractie ‘NatúúrlijkHouten’ wethouder in Houten te worden. Wil Kosterman: ,,Het was fijn om mee te maken dat ik in beide gemeenten wat kon betekenen vanuit mijn ervaring en achtergrond.”

Kosterman blijft naast het lijsttrekkerschap actief als wethouder in Houten, tot de komst van een nieuw college - naar verwachting in mei/juni van 2026. ,,Ik heb het vertrouwen gekregen van NatúúrlijkHouten en ben unaniem benoemd door de Houtense gemeenteraad. Ik blijf mij daar volop inzetten zo lang als nodig en wil en zal mijn belofte aan Houten nakomen”, aldus Wil Kosterman.

,,We zijn blij dat we met Wil als lijsttrekker de verkiezingen in kunnen gaan”, zegt Jan Willem van den Boogert, voorzitter van de progressieve samenwerking van GroenLinks, PvdA en Open. ,,We hebben veel vertrouwen in haar en de andere kandidaten om de komende raadsperiode door te bouwen aan een groene, sociale en vitale gemeente”.

Huidig fractievoorzitter Dixie Scholt-Hylkema staat op plek 2 en raadslid Nikki Dijkstra op plek 3. Met zijn drieën zullen deze ervaren politica gaan zorgen voor continuïteit. Daarna volgen vier nieuwe kandidaatsraadsleden: Hafsa Verdam (4), Sergei van der Hoef (5), Stefan Verwer (6) en Marleen Wegberg (7). Op 8 en 9 komen de huidige raadsleden Willem Brock en Marc Gnodde.

Mail de redactie Meld een correctie

Gerelateerde artikelen Wil Kosterman wordt voorgedragen als wethouder in Houten. Politiek NatúúrlijkHouten draagt Wil Kosterman uit Wijk bij Duurstede voor als wethouder Wil Kosterman Politiek Wijk koerst op college met SamenWerkt, VVD, SP en CDA SamenWerkt. heeft als politieke wens een natuurbegraafplaats en een herdenkingsbos. Gemeenteraadsverkiezingen SamenWerkt. ziet Wijk als fietsstad Hans Waaldijk van Open Utrechtse Heuvelrug proost met de nieuwe lijsttrekker Wil Kosterman Politiek SamenWerkt. is nieuwe naam van progressief Wijk bij Duurstede In een vol Revius worden woensdagavond laat de voorlopige uitslagen bekend gemaakt Gemeenteraadsverkiezingen SamenWerkt. grote winnaar verkiezingen Wijk bij Duurstede; keuze voor positiviteit Wethouder Kosterman met een leeggevreten balk die niks meer weegt Politiek UPDATE Wethouder Wil Kosterman legt functie neer advertentie

Ad Je overwaarde benutten? De toekomst regel je vandaag Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming in 2023 Inbraak 18 nov Pijnlijk inbraak in de kerk aan de Loerikseweg in Houten: ook de kelk van verzetsheld Marinus van Rooijen is verdwenen Jack Pollard met zijn tegenstander Dali. PREMIUM Denksport 18 nov ‘De Doredenkers’ zoekt nieuwe leden Het terrein voor de kwekerij PREMIUM Zakelijk 18 nov Sector probeert Kwekerij Jongerius overeind te houden Afbeelding Natuur en milieu 18 nov De eerste lokale vorstdag van het najaar Meer laatste nieuws Laatste nieuws 18-11 Pijnlijk inbraak in de kerk aan de Loerikseweg in Houten: ook de kelk van verzetsheld Marinus van Rooijen is verdwenen Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming in 2023 18-11 PREMIUM ‘De Doredenkers’ zoekt nieuwe leden Jack Pollard met zijn tegenstander Dali. 18-11 PREMIUM Sector probeert Kwekerij Jongerius overeind te houden Het terrein voor de kwekerij 18-11 De eerste lokale vorstdag van het najaar Afbeelding 18-11 Drakenkop van de Dorestat-1 krijgt VIP-behandeling Afbeelding Meer nieuws Meest gelezen Echtgenoot oud-burgemeester Meerts van Wijk bij Duurstede verloor zijn zoon aan verkeerde drugs en wil anderen waarschuwen Afbeelding Wil Kosterman terug als lijsttrekker voor SamenWerkt Het Wijks Kinderspektakel is terug Afbeelding Pepernotenconcert Muziekvereniging Concordia op zondag 30 november Afbeelding PREMIUM Loerik VI in Houten: al dertig jaar plannen voor nieuwbouw, stuk grond ligt nog altijd braak advertentie Contact Regiotreffers Familieberichten Privacy Nieuws uit andere regio’s Baarnsche Courant Barneveldse Krant Bunniks Nieuws De Nieuwsbode De Puttenaer De Rijnpost

De Stad Amersfoort De Stad Gorinchem De Stad Nijkerk De Stad Wageningen De Vierklank De Woudenberger

Ede Stad Ermelo's Weekblad Harderwijker Courant Het Kompas Hardinxveld-Giessendam Het Kompas Sliedrecht Houtens Nieuws

Huis aan Huis Elburg Huis aan Huis Oldebroek Leusder Krant Nieuwsblad De Kaap Nunspeet Huis aan Huis Recreatiekrant Veluwe

Regiosport Veenendaal Rijn en Veluwe ScherpenzeelseKrant Soester Courant Wijks Nieuws

Het is niet toegestaan teksten, foto’s of enig onderdeel van deze website over te nemen of te verspreiden zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. Gemaakt met behulp van

Eerste rekenmachine ter wereld onder de hamer, kan wel 3 miljoen euro opleveren Bijna vierhonderd jaar geleden werd de eerste rekenmachine ter wereld gemaakt. Het apparaat wordt woensdag geveild in Parijs. Maar in Frankrijk klinkt protest omdat de vrees bestaat dat de machine aan een buitenlandse verzamelaar wordt verkocht. „Dit is Frans erfgoed.”

Frank Renout Frank Renout 18 november 2025, 10:00 Het ziet eruit als een simpel houten doosje. Zo’n 36 centimeter lang en iets meer dan 12 centimeter breed. De bovenkant is van messing. Daar zitten acht draaiknopjes op.

Tegenover die knoppen zitten acht openingen, als venstertjes. Achter elke opening zie je een rolletje wit papier dat kan draaien en waarop – met de hand – de cijfers 0 tot 9 zijn geschreven.

De draaiknoppen en venstertjes op de rekenmachine. De draaiknoppen en venstertjes op de rekenmachine. © Anna Buklovska Dat schijnbaar simpele doosje is de allereerste mechanische rekenmachine ter wereld en bijna vierhonderd jaar oud. Het apparaat werd tussen 1640 en 1650 bedacht door de Fransman Blaise Pascal.

Let wel: hij was nog maar 19 jaar oud toen hij de rekenmachine uitvond. Als tiener zag hij zijn vader boekhoudkundig werk doen in Normandië. Rekensommen deed z’n vader, zoals bijna iedereen destijds, uit het hoofd. Dat moet beter kunnen, dacht de jonge Blaise.

Geknutsel met tandwieltjes Hij had een buitensporig talent voor wiskunde en mechanica en knutselde met tandwielen, radartjes, spoeltjes en hendeltjes die hij allemaal verbond met een serie cilinders waar hij dus getallen op schreef. Het werkte. Het apparaat werd ‘de Pascaline’ gedoopt.

,,Het was een revolutie’’, zegt Adrien Legendre van veilinghuis Christie’s in Parijs. ,,Tot die tijd bestond alleen hoofdrekenen of werden stokjes of telramen gebruikt. De uitvinding van Pascal betekende dat voor het eerst in de geschiedenis een machine het werk van de hersenen van de mens overnam.’’

Die acht rekenmachines zijn allemaal verschillend, er is er niet één hetzelfde

Laurence Plazenet, voorzitter Centre International Blaise Pascal Blaise Pascal groeide later uit tot een van Frankrijks beroemdste ‘denkers’. Hij was uitvinder, wiskundige, schrijver, filosoof, natuurkundige en theoloog.

Hoe werkt de rekenmachine? Als je met het rechter draaiknopje vijf klikken draait en daarna nog eens vijf klikken verder draait, telt het apparaat vijf en vijf bij elkaar op.

Dat werkt als volgt. Bij elke ‘klik’ die je draait met het knopje, draait ook de cilinder in het venster een ‘klik’ mee, van 0 naar 1 naar 2 naar 3, enzovoort. Als je vijf keer klikt, draait de cilinder dus tot cijfer 5. Als je negen ‘klikken’ draait, zie je de 9 verschijnen.

Maar bij de 10de klik gebeurt iets anders. De eerste cilinder draait dan van 9 naar 0: hij is helemaal rondgedraaid en is weer bij het begin, de 0. Maar op het moment dat hij van 9 naar 0 draait, krijgt een andere cilinder links ernaast een zetje: die springt dan van 0 naar 1. Dat zijn de tientallen.

In de venstertjes aan de bovenkant verschijnt dan de uitkomst van de som: je ziet in één vakje een 1 en in het tweede vakje een 0: vijf plus vijf is tien.

Protest tegen veiling De rekenmachine van Pascal wordt woensdag geveild. Maar daar is protest tegen. ‘Er zijn maar acht van deze Pascalines in de wereld’, staat in een open brief die Franse wetenschappers publiceerden in Le Monde.

„Die acht rekenmachines zijn allemaal verschillend, er is er niet één hetzelfde’’, zegt Laurence Plazenet, literatuurwetenschapper en voorzitter van het Centre International Blaise Pascal, een internationaal collectief van wetenschappers.

De rekenmachine moet in Frankrijk blijven

Franse wetenschappers „De rekenmachine die nu geveild wordt is uniek, de enige in z’n soort. Hij werd gebruikt voor landmetingen. Het is de enige die ook nog in handen is van een particulier. We weten niet voor wie Pascal hem in de zeventiende eeuw maakte of wie hem allemaal in bezit had.’’

‘Het is Frans erfgoed’ De wetenschappers willen voorkomen dat het apparaat aan een buitenlandse verzamelaar wordt verkocht, om daarna te verdwijnen uit de openbaarheid.

„De rekenmachine moet in Frankrijk blijven, in een museum, of moet ter beschikking worden gesteld aan Franse wetenschappers om hem te bestuderen. Het is Frans erfgoed’’, zegt Plazenet. Zij is samen met de andere protesterende wetenschappers een petitie gestart en ze zijn naar de rechter gestapt.

Rekenmachine mag ook naar het buitenland Veilinghuis Christie’s wil zich niet over de discussie uitlaten. „Wij hebben toestemming van het Ministerie van Cultuur om de rekenmachine te verkopen, ook aan het buitenland’’, zegt Legendre namens het bedrijf.

Christie’s verwacht woensdag bij de veiling 2 tot 3 miljoen euro te krijgen voor de uitvinding van Pascal. „Er is belangstelling van particulieren en van musea, in binnen- en buitenland.’’

In 1623 al een versie op papier De Duitse onderzoeker Wilhelm Schickhard ontwierp al in 1623, dus zo’n 20 jaar vóór Pascal, een rekenmachine op papier. Hij zou daarvan een prototype hebben laten ontwikkelen, maar dat zou zijn vernietigd bij een brand. Schickhard zette de ontwikkeling van het apparaat daarna niet door.

Onverwacht bijeffect nieuw pensioenstelstel: andere landen moeten meer rente betalen De overgang naar het nieuwe pensioenstelsel heeft een onverwacht bijeffect: het drijft de rente in andere landen op.

Werknemers in de zorg zijn aangesloten bij PFZW. Het pensioenfonds stapt volgend jaar over op het nieuwe pensioenstelsel. Werknemers in de zorg zijn aangesloten bij PFZW. Het pensioenfonds stapt volgend jaar over op het nieuwe pensioenstelsel.Bron Foto Marco de Swart, ANP Dit artikel is geschreven doorDirk WatervalGepubliceerd op 17 november 2025, 17:02

Bewaren Delen Alsof Europese overheden de komende jaren al niet genoeg kwijt zijn aan defensie- en zorgkosten, moeten zij waarschijnlijk ook nog meer rente betalen op hun staatsschuld. De reden is misschien een wat onverwachte: het nieuwe Nederlandse pensioenstelsel.

Blijf op de hoogte Krijg een melding bij belangrijke artikelen over Duurzaamheid & Economie.

Tussen nu en 2028 stappen veel Nederlandse pensioenfondsen over op een nieuw systeem. Daarover is jarenlang gesteggeld tussen vakbonden, werkgevers en kabinet. In het nieuwe systeem hoeven fondsen bij het beleggen minder in te zetten op staatsobligaties. Zij zullen dus staatsleningen uit verschillende landen gaan verkopen.

Nederlanders hebben in totaal ruim 1700 miljard euro pensioengeld bij elkaar gespaard. Een koerswijziging in het beleggen daarvan is in de hele financiële sector te voelen.

Hogere rente door spendeerdrift De Nederlandsche Bank (DNB) schat dat de Nederlandse fondsen de komende jaren zo’n 100 tot 150 miljard euro aan staatsleningen zullen verkopen. Daardoor daalt de vraag naar deze leningen. En bij een dalende vraag zullen landen een hogere rente moeten bieden om nog genoeg beleggers te vinden die hen geld willen uitlenen.

De Nederlandse pensioenhervorming komt uitgerekend nu EU-landen zich een slag in de rondte lenen om hun defensie-uitgaven te kunnen verhogen. Mede door die spendeerdrift vragen beleggers ook nu al veel meer rente dan voorheen.

Zo steeg de rente op 30-jarige staatsleningen in Duitsland van iets meer dan 0 procent in 2021 naar 3,3 procent nu. In Frankrijk, een land dat sowieso kampt met begrotingsproblemen, betaalt de overheid zelfs 4,3 procent.

Hoe groot is het probleem? Daar komt het effect van de massaverkoop van staatsleningen nog overheen. Dat effect is grotendeels nog niet doorberekend in de rentetarieven die landen nu betalen, zegt Rabobank-analist Lyn Graham-Taylor.

Het probleem zit ’m met name bij leningen met een looptijd van 30 jaar en langer. De hamvraag is hoeveel de rente in verschillende landen op die looptijden precies zal stijgen.

Dat is bijna niet te voorspellen, zegt ING-analist Michiel Tukker. Het kan meevallen, maar het risico bestaat dat landen veel meer moeten gaan betalen. “Nederlandse pensioenfondsen zijn één van de grootste spelers in de markt voor langlopende leningen.”

Volgens DNB is die markt in Europa in totaal 900 miljard euro waard, zodat de verkoop van 150 miljard aan obligaties door pensioenfondsen in theorie voor een flink probleem kan zorgen.

Uitsmeren om paniek te voorkomen Het kabinet werkt aan een plan om pensioenfondsen na de overgang naar het nieuwe stelsel meer tijd te geven om hun obligaties te verkopen. Dat smeert de dalende vraag naar staatsleningen uit over een langere tijd, zodat DNB geen grote paniek verwacht op de financiële markten.

Ook Tukker denkt niet dat Europese landen direct in een financiële crisis belanden. Die eventueel forse rentestijging komt er niet op de hele linie van looptijden voor obligaties, alleen voor leningen met een looptijd van 30 jaar en langer. Overheden kunnen er volgens Tukker prima voor kiezen om voortaan schulden met minder lange looptijden aan te gaan.

Griekenland, Italië, Frankrijk en België de meeste schuld Vier EU-landen hebben een overheidsschuld die ver boven de 100 procent van de omvang van de economie uitkomt: Griekenland, Italië, Frankrijk en België. De gemiddelde overheidsschuld in de EU ligt dit jaar op 82,8 procent. Griekenland heeft met 147,6 procent van het bruto binnenlands product (bbp) de hoogste staatsschuld in de EU, blijkt uit de economische najaarsprognose die de Europese Commissie maandag presenteerde. Italië volgt met 136,4 procent, Frankrijk heeft een overheidsschuld van 116,3 procent, België een schuld van 107,1 procent.

Historiker Peter Heather: „Das Christentum ist ein historischer Zufall“ Stand:

15.11.2025, 06:25 Uhr

Drucken

Teilen

Christus wird in der Grabeskirche ins Grab gelegt, griechische Ikone. Christus wird in der Grabeskirche ins Grab gelegt, griechische Ikone. © Imago Images Der Historiker Peter Heather über Konstantins Bekehrung, den Aufstieg der Kirche, Macht und Moral, den Islam – und die Frage, warum das westliche Christentum zur dominanten Religion Europas wurde.

Peter Heather ist nicht nur ein sympathischer Gesprächspartner. Man kann ihn sich gut vorstellen als Hochschullehrer, der anschaulich in die Ereignisse der Vergangenheit einführt.

Professor Heather, beginnen wir ganz am Anfang: Warum entschied sich Kaiser Konstantin, zum Christentum zu konvertieren? Und was bedeutete diese Entscheidung für den weiteren Verlauf der christlichen Geschichte?

Die zweite Frage ist tatsächlich leichter zu beantworten als die erste. Die Folgen waren gewaltig. Konstantins Bekehrung war der Auftakt zu einem politischen und religiösen Umbruch, der das Christentum von Grund auf veränderte. Dabei darf man sich das nicht als Einzelentscheidung eines genialen Herrschers vorstellen, sondern als einen kollektiven Schwenk der politischen Elite im Zentrum des Reiches. Wäre Konstantins Hinwendung zum Christentum eine bloße Episode geblieben – wenn also seine Söhne und deren Nachfolger den Kurs nicht fortgesetzt hätten –, wäre aus dieser Bewegung nichts geworden. Erst nach rund siebzig Jahren, also gegen Ende des 4. Jahrhunderts, wurde das Christentum tatsächlich zur allein herrschenden Religion des Römischen Reiches. Aber der Anfang liegt bei Konstantin.

Was änderte sich durch diese Entwicklung konkret?

Alles. Aus einer kleinen, streng geführten Gemeinschaft von „wahren Gläubigen“, die unter römischer Verfolgung ohne feste Strukturen überlebt hatte, wurde eine Massenreligion. Die frühen Christen lebten in autonomen Gemeinden, locker miteinander verbunden, ohne zentrale Organisation. Nach 300 n. Chr. setzte sich allmählich ein anderer Typus durch: eine Kirche, die Millionen Gläubige umfasste und deshalb neue Formen der Organisation und mildere Maßstäbe brauchte. Vor Konstantin war der Eintritt ins Christentum ein jahrelanger Prozess, mit langen Vorbereitungen, Prüfungen, Initiationsriten. Die Taufe stand am Ende, nicht am Anfang – sie war ein einmaliger, unwiderruflicher Akt. Noch zu Beginn des 4. Jahrhunderts diskutierte man, ob überhaupt schwere Sünden nach der Taufe vergeben werden könnten. Das zeigt, wie ernst diese Schwelle genommen wurde. Am Ende desselben Jahrhunderts ist die Lage völlig anders: Die Kindstaufe wird zur Norm, und die Praxis im Umgang mit Sünde und Vergebung wird wesentlich großzügiger. Die hohen moralischen Ansprüche bleiben theoretisch bestehen, aber die kirchliche Realität wird milder, pragmatischer.

Zur Person Peter Heather, geboren 1960, zählt zu den international angesehensten Historikern seiner Generation. Er ist er Professor für Mittelalterliche Geschichte am King’s College London. Bei Klett-Cotta erschien unter anderem sein Bestseller „Der Untergang des Römischen Weltreichs“.

Peter Heather: Christentum: Aufstieg und Triumph einer Religion. Klett-Cotta 2025. 800 S. 42 Euro.

Das Christentum verändert sich also von innen heraus?

Ja, und zugleich entstehen Strukturen, die es zuvor nie gegeben hatte. Der entscheidende Schritt ist die Idee der ökumenischen Konzilien, also allgemeiner Kirchenversammlungen, bei denen Vertreter der gesamten Christenheit gemeinsam verbindliche Beschlüsse fassen. Bis dahin hatte es nur regionale Synoden gegeben – in Nordafrika, in Antiochia oder Ägypten –, die einzelne Fragen regelten. Erst Konstantin ruft 325 das Konzil von Nizäa ein, das eine Entscheidung über das Verhältnis von Gottvater und Sohn treffen soll. Und auch wenn es noch Jahrzehnte dauert, bis sich diese Entscheidung durchsetzt, markiert sie den Beginn einer neuen Epoche: Dogmen werden verbindlich, Autorität wird institutionalisiert.

Das Christentum wird also nicht nur größer, sondern auch hierarchischer.

Genau. Vorher war der Glaube vielfältig, lokal unterschiedlich, theologisch offen. Manche Gemeinden betonten die göttliche Einheit von Vater und Sohn, wie es das Johannesevangelium formuliert: „Im Anfang war das Wort, und das Wort war bei Gott, und das Wort war Gott.“ Andere orientierten sich an den synoptischen Evangelien, in denen Christus betet, zweifelt, ringt – ein sehr menschlicher Christus. Beides zusammenzuhalten, war kaum möglich. Deshalb entwickelten sich unterschiedliche Deutungen. Erst die neuen Konzilien und Autoritätsstrukturen machten aus dieser Vielfalt eine verbindliche Lehre.

Das Neueste aus Kunst, Kultur und Kino Der tägliche Newsletter von fr.de für alle Kulturbegeisterten. Eine kurze Registrierung genügt. Mit Klick auf den Button "Zum Newsletter anmelden" stimme ich den Datenschutzbestimmungen und dem Erhalt weiterer Medienangebote zu. Zum Newsletter anmelden Und wer garantierte diese Autorität?

In den ersten Jahrhunderten nach Konstantin waren es die Kaiser und Könige selbst. Sie verstanden sich – und wurden verstanden – als von Gott eingesetzte Hüter des rechten Glaubens. Sie riefen die Konzilien ein, sorgten für die Durchsetzung ihrer Beschlüsse und griffen ein, wenn Häresien aufkamen. Nicht die Theologen, sondern die Herrscher garantierten Einheit. Erst Jahrhunderte später verlagerte sich die Autorität stärker auf die Kirche selbst. Aber der Ursprung liegt in dieser engen Verbindung von Thron und Altar, die Konstantin geschaffen hat.

Wie bedeutend waren Persönlichkeiten wie Augustinus oder Abaelard für die Entwicklung des christlichen Denkens?

Es gibt eine ganze Reihe wichtiger Gestalten, doch mich interessieren dabei zwei Dinge: Erstens, woher die Ideen eigentlich kommen. Und zweitens, wie sie sich verfestigen – wie Gedanken zu Praxis werden. Oft sind die großen Denker ihrer Zeit gar nicht so einflussreich, sondern werden es erst später. Ein Beispiel ist Augustinus. Zu Lebzeiten spielt er nur eine begrenzte Rolle. Erst mit dem Aufstieg des Islam, als die lateinische Kirche von der griechischen getrennt wird und die Einheit der Christenheit zerbricht, wird sein Werk wirklich prägend. Ab der Zeit Karls des Großen verbreiten sich seine Schriften stark, sie werden zum Fundament des westlichen Christentums. Aber im späten 4. Jahrhundert ist er eher eine Randfigur.

Das klingt, als wären die Ideen einzelner Denker weniger entscheidend als die Prozesse, durch die sie sich durchsetzen.

Ganz genau. Man kann die Geschichte des Christentums als Abfolge großer Köpfe erzählen – der eine bringt diese Einsicht, der nächste jene. Oder man betrachtet die Strukturen, die es überhaupt ermöglichen, dass sich Ideen durchsetzen. Beides gehört zusammen. Nehmen wir das 12. Jahrhundert und Peter Lombard. Sein Werk ist revolutionär: Zum ersten Mal wird die christliche Lehre systematisch und thematisch geordnet – von der Schöpfung über den Sündenfall bis zur Erlösung. Davor unterrichtete man die Bibel Vers für Vers, sprang von Thema zu Thema, ohne logische Abfolge. Lombard dreht das um: Er schafft einen geordneten Lehrgang. Als Lehrer kann ich nur sagen: Das ist ein unglaublicher Moment. Der erste wirklich systematische Kurs in christlicher Theologie – ein Wendepunkt. Aber mich interessiert ebenso, wie diese brillanten Gedanken in Umlauf kommen. Wir sprechen hier von Zeiten ohne Druckerpresse, ohne Internet – nur ein Mönch mit einer Feder, irgendwo in einem Kloster. Wie wird aus dessen Denken ein allgemeines Bewusstsein? Und wie entsteht Autorität – warum gilt eine Interpretation irgendwann als verbindlich?

Nämlich?

Im 4. Jahrhundert etwa rang man um das Verhältnis von Gottvater und Sohn. Das Neue Testament ist in dieser Frage mehrdeutig. Jesus sagt nirgends explizit, wie seine Beziehung zum Vater zu verstehen sei. Man musste die verstreuten Aussagen der Evangelien zu einem System zusammenfügen – und je nach Gewichtung der Texte ergaben sich unterschiedliche Deutungen. Am Ende setzte sich eine bestimmte Lesart durch, weil sie auf einem ökumenischen Konzil bestätigt wurde – dank Einfluss, Lobbyarbeit am kaiserlichen Hof und formaler Anerkennung. Im 12. Jahrhundert ist dieser Prozess dann schon päpstlich organisiert. Das erste große Laterankonzil fand 1123 in Rom statt, einberufen vom Papst selbst. Von da an werden die großen Kirchenversammlungen vom Papst geleitet, und die Zahl der Teilnehmer wächst. Das vierte Laterankonzil von 1215 ist die größte Versammlung kirchlicher Würdenträger, die man je gesehen hat. So entsteht in dieser Zeit ein neues Modell kirchlicher Autorität.

War das Christentum erfolgreicher als der Islam? Und war es, wie manche Historiker behaupten, weniger kriegerisch?

Ganz offen: Das ist völliger Unsinn. Schauen Sie sich die Geschichte der letzten fünfzehn Jahrhunderte an – Christen haben Kriege geführt, verfolgt, verbrannt. Die Vorstellung, das Christentum sei grundsätzlich friedlicher als der Islam, ist schlicht falsch. Natürlich gibt es eine pazifistische Linie – „Liebe deinen Nächsten“ –, das ist ein realer, zentraler Strang. Aber ebenso gibt es den alttestamentlichen Gott, der ganze Völker vernichtet. Und die sogenannten christlichen Staaten waren oft äußerst kriegerisch. Noch im 20. Jahrhundert standen Kirchenführer an der Seite autoritärer Regime – bei Franco, in Portugal. Also nein: Das Christentum ist in der Praxis nicht friedfertiger gewesen.

Und war es erfolgreicher?

Das hängt vom Zeitpunkt ab. Religion und Macht sind eng verflochten. Bekehrung ist selten rein freiwillig. Im 19. und 20. Jahrhundert, im Zeitalter der europäischen Imperien, breitete sich das Christentum global stark aus – und war zahlenmäßig größer als der Islam. Aber im 7. und 8. Jahrhundert war es umgekehrt: Der Islam stieg aus Arabien auf und eroberte in kürzester Zeit fast die gesamte bekannte Welt – die südlichen und östlichen Mittelmeerküsten, Persien, das Sassanidenreich. Viele Eliten des alte