C2025-12

Ad van Nieuwpoort zet verbeeldingskracht tegenover machtige wereldrijken maar ‘God is niet van taal’ Recensie Volgens theoloog Tim Vreugdenhil lijkt Ad van Nieuwpoort op de bijbelse Daniël. Het gemak waarmee hij zich beweegt in kringen met bovengemiddeld veel geld en invloed, en juist daar zichzelf blijft, is bewonderenswaardig. Toch vindt hij het boekje ‘Buig niet’, waarin van Nieuwpoort het bijbelboek Daniël leest als verzetsliteratuur, net zo genadeloos als de titel suggereert. ‘Ik moet iets horen van ‘‘vrees niet’’. Dat is waar engelen mee beginnen.’ Tim Vreugdenhil donderdag 11 december 2025, 11:10 aangepast 14:47 Ad van Nieuwpoort is theoloog, predikant en schrijver. Ad van Nieuwpoort is theoloog, predikant en schrijver. beeld: Jiri Büller Op 5 juni 2025 overleed Walter Brueggemann, één van de invloedrijkste bijbelwetenschappers van zijn generatie. Brueggemann was hoogleraar Oude Testament en een alom gerespecteerd prediker. Ik kijk en luister regelmatig naar opnames van hem. Het voelt alsof er een oudtestamentische profeet is opgestaan. Een Elia, Amos, Debora of Jeremia. Tegendraads, ontregelend. Een mens die buigt voor niemand - behalve voor God.

Brueggemann geloofde dat woorden krachtiger zijn dan wapens. Wat hij ‘profetische verbeelding’ noemt, wint het van welke retoriek dan ook. Generaties studenten en voorgangers onderwees hij hoe juist het onbetekenende volk Israël met zijn woorden, verhalen en verbeeldingskracht het laatste woord heeft. Verbeeldingskracht tegenover machtige wereldrijken, verzet tegen de koningen van Egypte en Assyrië, Babylon en Perzië. De oudtestamentische geschriften vormen een tegengif tegen alle verhalen die een mens ‘eronder willen houden’.

Tekst loopt door onder de advertentie Ad van Nieuwpoort zegt in de proloog van zijn boek Buig niet dat het onder anderen Walter Brueggemann is die hem inspireert om de Bijbel – en specifiek het boek Daniël - als verzetsliteratuur te lezen.

Van Nieuwpoort is stadspredikant, eerst in Amstelveen en Amsterdam en inmiddels in Den Haag, met een tussenliggende episode als dorpsdominee te Bloemendaal. Ik bewonder wat hij kan en doet. Een dominee die theologie combineert met innovatiedrang. Die de Bijbel even makkelijk opent op de kansel als op de Zuidas. Die gelooft dat stad en samenleving een ziel hebben die gevoed moet worden. Die op de bijbelse Daniël lijkt in het gemak waarmee hij zich beweegt in kringen met bovengemiddeld veel geld en invloed, en juist daar zichzelf blijft: de theoloog, dominee en vooral de mens die zelf tegengif nodig heeft.

Kerken als ‘verzetsplekken’ Hij schreef een prachtig boekje. Een aanrader voor iedereen, van elke generatie, gelovig of niet, van allerlei opleidingsniveau. Bij Van Nieuwpoort is het altijd diep maar het wordt nooit ingewikkeld. Exegese en toepassing gaan naadloos in elkaar over. Als Daniël in zijn tijd het hoofd niet buigt, dan wij ook niet. Het is een zuiver bijbels en tegelijk zeldzaam kerkelijk geluid.

De dimensie van ‘verzet tegen de tijdgeest’ is in tal van kerken, rooms-katholiek, evangelisch of liberaal-protestants, amper aanwezig. Je wordt er vermaakt of getroost. Maar kerken zouden ‘verzetsplekken’ moeten zijn. Plaatsen waar mythes worden ontmaskerd, de collectieve en de persoonlijke. Waar je als mens alert en weerbaar wordt.

Ik leer van Van Nieuwpoort hoe je Trump niet moet bezien als een normale president en evenmin als losgeslagen idioot. Trump speelt de rol die in het boek Daniël aan Nebukadnesar is voorbehouden. De schier almachtige heerser met de verbeeldingskracht van een kind. De man die altijd luistert naar degene die hem het laatst advies geeft.

De obsessie met klatergoud is één van de vele frappante overeenkomsten tussen toen en nu. Cartoonesk zijn ze, de koning van toen en de president van nu, in hun gedrag, taal en beïnvloedbaarheid. En zie de wereld eens slijmen en vleien. Nee, niet buigen!

Tegen-gift Of deze benadering toereikend is? Dat denk ik niet. Natuurlijk, in een pamflet (de auteur noemt het zelf zo) kun je niet alles kwijt. Maar Van Nieuwpoort is een man met stellige overtuigingen. Als een Daniël stel ik enkele van die overtuigingen vrijmoedig ter discussie.

Van Nieuwpoort zegt expliciet: ik wil niet achter de Verlichting terug. Daarin val ik hem bij. Maar veel hedendaagse vormen van christelijke theologie zijn net zo goed religie- als verlichtingskritisch. Van Nieuwpoorts Daniël doet mij aan Immanuël Kant denken, een brave denker en burger die zich bekommert om de rechtsstaat, van lezen houdt (een goed boek!) en altijd bezig is met zijn moreel kompas.

Waar de Verlichting theologisch mee afrekende, was niet zozeer God maar vooral het idee van genade. Genade past niet in rationele of burgerlijke categorieën. In theologische zin is de inhoud van Buig niet net zo genadeloos als de titel suggereert. Misschien een goed advies - maar daarom nog geen goed nieuws. Zelfs ‘tegengif’ voelt niet als een genadig woord.

Tegen-gift, dat zou al beter zijn. Ik ben niet zo’n verzetsmens. Ik ontdek steeds meer dat ik eerder angstig ben. Dat ik de dingen niet overzie en de dynamieken vaak niet herken. Ik buig mee, naar allerlei kanten. Ik moet iets horen dat ‘vrees niet’ is. Dat is waar engelen mee beginnen.

Volgens Van Nieuwpoort mag het woord ‘God’ wel wat minder gebruikt worden. Ik denk dat Brueggemann dat nooit zou zeggen. In de Tenach wordt God groter, niet kleiner – en de God van ‘Buig niet’ is erg klein; het humanisme daarentegen groot. Eerder schreef Van Nieuwpoort een boek over ‘de kleine Mensengod’.

Het is mij een raadsel dat hij en andere schriftgeleerden van de Amsterdamse School meegaan in hoe Barth en Miskotte over God als de ‘gans Andere’ spreken, om dan per saldo op een ontgoddelijkte en sterk tekstgebonden versie van God uit te komen. Maar God is niet van taal.

De God van Daniël bestaat echt – al denken we dat vandaag anders dan in Griekse of middeleeuwse concepten. God valt niet met imaginaire verbeeldingskracht samen. God is altijd groter. De teksten wijzen ergens heen. Anders hadden de magiërs wel in hun verre Oosten kunnen blijven.

Profetische verbeeldingskracht En hoe weten we eigenlijk dat die zachte krachten zullen winnen in het eind? Het staat Van Nieuwpoort vrij om niet in elk oudtestamentisch detail een christologische typologie te zoeken. Maar kan een theoloog met zoveel eerbied voor de bronnen eraan voorbijgaan dat er in de kerk van alle tijden een verband tussen Daniël en Jezus is gelegd? Dat onder de profeten van Israël ook Daniël tenslotte niet de messias is?

Toen Karl Barth tegenover Hitler de Barmer Thesen formuleerde, werd zijn eerste zin: ‘Jezus Christus is het ene en ware woord van God. Daarom moeten christenen Hem alleen gehoorzaam zijn en zich niet buigen voor allerlei andere machten.’ En ook voor Walter Brueggemann was Jezus Christus niet alleen een zoon van de Thora. Meer dan Daniël is hier. Jezus’ leven, dood en opstanding vormen de ultieme daad van profetische verbeeldingskracht, het fundament voor een nieuw tijdperk. Daarom zal op een dag elke knie zich voor hem buigen. Ook die van Daniël.

Ik hoop van harte dat Buig niet straks onder menige kerstboom ligt. En ook dat Ad van Nieuwpoort zijn plan voor een theologisch memoir nogmaals uitstelt. En ons eerst een boek schenkt dat in een bezeten wereld een appellerend portret van God tekent. Met alle profetische verbeeldingskracht die hem geschonken is.

Nederlands Dagblad 2025-12-11

Papieren ND gekocht, €3,75.

Berichten:

https://getupnote.com/share/notes/Pk2Foid4SZd44zLkxNOCTdr5vPS2/019b134e-84e7-7088-8185-d2041c0125fd

p1 Lokale politiek in verzet tegen nieuwe giftengrens Nieuwe wet beperkt grens voor giften voor mensen in de bijstand op €1200 per jaar, sommige gemeenten hanteren nu €1800 per jaar. Giftengrens beperkt behalve familie en vrienden ook diakonieën van kerken om te helpen.

p2 Pacificatie is het nieuwe politieke modewoord. Maar de betekenis ervan is dubieus Column van Sjirk Kuijper Met het begrip ‘pacificatie’ - vrede sluiten tussen tegenovergestelde politieke opvattingen - wordt verwezen naar de Pacificatie van 1917, die een einde maakte aan de decennialange Schoolstrijd, en de vrijheid van onderwijs opnam in de Grondwet. Het ging echter op een ordinaire uitruil: tegenover de vrijheid van onderwijs accepteerden de confessionelen met tegenzin het vrouwenkiesrecht. Vader mag een school oprichten, moeder mag stemmen. Pacificatie is dus vaak ook gewoon orinaire koehandel (ook wel ‘kwartetten’ genoemd, ‘mag ik van jou, dan krijg jij van mij…’).

p2-3 Op zoek naar draagvlak houdt Jetten de deur naar SGP en CU graag open

p3 Een Rutte-in-wording: dat D66’er Jetten de gevoeligheden kent, is verfrissend én nodig Commentaar

p4 Betuwe route blijft in Duitsland nog zeker tien jaar een boemellijntje

Zie ook notittie Betuweroute is niet hetzelfde als Betuwelijn https://getupnote.com/share/notes/Pk2Foid4SZd44zLkxNOCTdr5vPS2/019b134e-1648-77ef-ba53-15d43ca86e94

p6-7 Arjan ten Brinke gaat van Mozaiek naar de marine

p7 Opnieuw dreigt een rechtszaak in de CGK. ‘Er is geen andere weg’ De kerk in Hasselt heeft een advocaat in de arm genomen om via ee kortgeding af te dwingen dat de kerken in de regio Zwolle weer gaan vergaderen (classis).

p10-11 Je kind gebruikt AI-chatbots als vriendje. Zo kun je hem begeleiden, ook als je onervaren bent

p16 Er is geen moreel verval in Israël. Wel een sterke man die het establishment uitdaagt Opiniebijdrage van Freek Vergeer, onderzoeker Israël en het Midden-Oosten bij het CIDI

Verlangen naar vrede Volgens een Palestijnse schrijver was Jitschak Shami’s De wraak van de vaderen (1928) de enige roman in het modern Hebreeuws ‘waarin de personages, landschappen en vertelstem allemaal Palestijns zijn’.

Esha Guy Hadjadj

10 december 2025 – verschenen in nr. 50

Cadeau geven

Delen

Leeslijst

Hebron, rond 1870 © Hulton-Deutsch Collection / Getty Images Toen de Israëlische soldaat Uri Ilan in 1955 zichzelf ophing in de gevangenis van Damascus, vonden de lijkschouwers verschillende papieren in zijn kleren. Het waren zijn laatste boodschappen, gemaakt door gaatjes in het papier te prikken. Ilan was tijdens een missie gevangengenomen; de Syriërs probeerden met folteringen gevoelige militaire informatie uit hem te krijgen. Maar hij weigerde iets te delen. De beroemdste van zijn boodschappen luidt: ‘Ik heb niets verraden. Ik heb zelfmoord gepleegd.’ Het papier zelf bestond uit losgescheurde pagina’s uit Jitschak Shami’s De wraak van de vaderen.

De wraak van de vaderen verscheen in 1928 en is tot op de dag van vandaag een werk met een unieke status. De schrijver was namelijk geboren in Hebron en maakte eerder deel uit van het Midden-Oosten dan van het Oost-Europa waar de meest vroege schrijvers in het modern Hebreeuws vandaan kwamen.

Vandaag de dag zouden we hem een joodse Palestijn noemen, toen een ibn al balad (zoon van het land), en het is om die reden dat zowel Israëliërs als Palestijnen hem later als een ambivalent lid van hun literaire traditie zijn gaan zien.

Wie wil begrijpen wat dit werk zo uniek maakt hoeft enkel de eerste pagina’s open te slaan. Met veel detail en in lange kabbelende zinnen lezen we hoe Palestijnen zich klaarmaken voor de jaarlijkse pelgrimstocht naar het graf van Mozes vlak buiten Jericho. Joden komen alleen op deze eerste pagina’s ter sprake, zijdelings, als de reden waardoor Palestijnen van de kustvlakte niet meer meedoen aan de pelgrimstocht. Voor de rest speelt het verhaal zich af in een wereld die volledig is afgesneden van Europa of het jodendom. Je zou kunnen zeggen: in een wereld die nog onaangeroerd is.

We volgen Nimr Aboe al-Sjawarib, oftewel Nimr Snorremans, de vrijgevige maar licht ontvlambare leider van de Nablusi’s tijdens de jaarlijkse pelgrimstocht naar het graf van Mozes. Aboe al-Sjawarib krijgt de eer om zijn stad te vertegenwoordigen door de vlag van Nablus naar het graf te dragen, vergezeld door de vlaggendragers van Jeruzalem en Hebron. Het jaarlijkse feest loopt echter uit op een fiasco: de vlaggendragers krijgen ruzie en onze held met de snor vermoordt de vertegenwoordiger van Hebron. Uit angst voor bloedwraak wijkt hij uit naar Caïro, waar hij zich overgeeft aan de zoete verleidingen van hasj en triktrak. In ballingschap zint hij op terugkeer, maar de Hebronieten blijven ongevoelig voor zijn smeekbedes en giften.

Shami koos ervoor een Arabisch verhaal te schrijven voor een Oost-Europees publiek, in een taal die op dat moment nog in zijn kinderschoenen stond. Dat maakt het geheel tamelijk ongrijpbaar. Het boek heeft over de jaren als springplank gediend voor wijd uiteenlopende interpretaties. Sommige Israëlische critici roemden het werk om zijn ‘authenticiteit’, vanwege de vele etnografische details die enkel een Palestijn kon kennen. Anderen zien er juist een vorm van zelfexotisering in en behandelen het als een klassiek oriëntalistisch werk, waarin heetgebakerde en kwistige mannen in naam van eer met elkaar op de vuist gaan, en waarin vrouwen zich achter ramen en sluiers verschuilen. Volgens de Hebreeuwse schrijvers uit zijn eigen tijd was hij niet universeel genoeg omdat hij enkel het leven van Arabieren in kaart bracht. Maar daartegenover heb je een Palestijnse schrijver als Anton Shammas, die De wraak van de vaderen als de enige roman in het modern Hebreeuws beschouwt ‘waarin de personages, landschappen en vertelstem allemaal Palestijns zijn’.

Deze waaier aan lezingen komt ongetwijfeld door de positie van waaruit Shami schreef: een joods-Palestijnse, op het moment dat de kloof tussen joden en Palestijnen met het jaar dieper werd. Dat Shami in het modern Hebreeuws over Palestijnen schreef is veelzeggend: hij hoopte ook hen een eerzame plek in de literaire canon en dus de cultuur van het toekomstige Israël te geven. Daarin schommelt Shami tussen romantiek en kritiek. De fellahin of boeren waar hij over schrijft zijn de hoeders van de oude manier van leven, en hij schenkt veel aandacht aan beschrijvingen van hun gewoontes, maar hij bekritiseert ook de achterstelling van vrouwen en de regels rondom de bloedwraak. Misschien dat de Palestijnse socioloog Salim Tamari het nog het beste verwoordde toen hij schreef dat Shami een ‘etnografisch, zij het grotendeels accuraat beeld van een oriëntalistisch tableau’ schetst.

Net zoals Shami zelf zijn zijn helden tragisch. Ze lijken gestuurd door krachten waar zij zelf maar weinig invloed op kunnen uitoefenen. Daarin verschillen ze van de gangbare protagonisten uit die tijd: individuen die het heft in eigen hand nemen en hun eigen toekomst vormgeven. Aboe al-Sjawarib schippert tussen deze polen. Soms handelt hij alsof zijn lot al bezegeld is, ‘volkomen overtuigd dat alles wat was gebeurd en wat nog zou gebeuren voorbeschikt en onvermijdelijk was’, om kort daarna ervan overtuigd te zijn dat ‘er maar één manier en één redding was: de teugels van zijn lot in eigen handen nemen’. In de wereld van Shami willen mensen vooral zeggenschap over hun eigen leven, maar lijkt dat steeds net buiten bereik.

Hoe vertaal je een werk zo vreemd als De wraak van de vaderen? In tegenstelling tot zijn tijdgenoten gebruikt Shami nauwelijks Europese leenwoorden. Hij leunt eerder op het oud Hebreeuws om leemtes in de taal op te vullen en kiest ervoor om Arabische spreekwoorden letterlijk naar het Hebreeuws te vertalen. Ruben Verhasselt koos voor een vertaling die het ouderwetse van Shami’s stijl lijkt te willen eerbiedigen. Zo vertaalt Verhasselt Aboe al-Sjawarib met het ongebruikelijke ‘snorrenbaard’, staat de tekst vol met mensen en dieren die ‘ijlings’ vertrekken en voelt iemand vreugde in ‘zijn ganse ziel’. De wat stijve Homerische vergelijkingen vliegen je om de oren, waarna letterlijke vertalingen van Arabische beledigingen lezen alsof iemand je met een naald prikt (‘Je moeders naaktheid!’).

Het onnodig archaïsche en zelfexotiserende taalgebruik is even wennen, maar na verloop van tijd wordt de meerwaarde ervan duidelijk. De wraak van de vaderen leest daardoor als een verhaal dat in een ver verleden plaatsvindt, in een wereld die hemelsbreed verschilt van de onze. Vaak is dat het teken van een slechte vertaling, maar in dit geval gold het in zekere zin ook voor Shami. Het verhaal speelt zich namelijk ongeveer twintig jaar eerder af dan de tijd waarin Shami het schreef, in een wereld die nog niet verscheurd was door een conflict dat tot vandaag de dag de hoofdpagina’s haalt. Je kunt het dus lezen als een zelfexotiserend verlangen naar een wereld die in de nabije toekomst ondenkbaar is, en die zich dan maar op het verleden projecteert.

De boerenidylle van Shami is een vlucht. Alleen in een eenvoudiger verleden kon hij onderzoeken of een mens iets te zeggen had over zijn toekomst, of dat hogere machten onze levensloop bepalen. Een vraagstuk waar hij als schrijver ook mee worstelde. In 1921 vonden er rellen in Jaffa plaats. Ook toen al was het gebied tussen de rivier en de zee een kruitvat dat slechts een vonk nodig had om te ontploffen. Palestijnen en Europese joden gingen elkaar te lijf in de kuststad, met bijna vijftig doden aan beide kanten als resultaat. Shami gruwelde van het geweld, en zijn novelle moet ook in het licht van deze ontwikkelingen gelezen worden. Het lijkt of hij met het verhaal begrip wilde kweken voor een bevolkingsgroep die door zionisten steeds meer als vijand werd gezien.

Een jaar na de publicatie van De wraak van de vaderen vond voor Shami het ondenkbare plaats. Hebron stond al eeuwenlang bekend als een stad waar joden, christenen en moslims relatief vredig samenleefden. Net als Shami waren Hebronitische joden vaak even Palestijns als hun islamitische of christelijke buurman. Maar zelfs deze bergstad bleek niet bestand tegen de spanningen die de kuststreek teisterden. Palestijnen uit Jaffa trokken in 1929 naar Hebron en vermoordden bijna zeventig joden. Velen overleefden door te schuilen bij niet-joodse buren, maar het was niet genoeg om de uitdijende kloof tussen joden en Arabieren te dichten. De joodse gemeenschap vluchtte de stad uit, inclusief Shami. Volgens historici was het een van de eerste keren dat joodse Palestijnen collectief werden vermoord vanwege het oprukkende zionisme, en waarin joodse Palstijnen gedwongen werden partij te kiezen.

Shami verhuisde naar Haifa, maar zijn pen hing hij aan de wilgen. In een brief naar een vriend toonde hij zich mismoedig: ‘Wanneer ik op mijn leven terugkijk, besef ik dat alles vanaf begin af aan vervormd en verkeerd was.’ Shami schreef om begrip te kweken, maar zweeg omdat het er niet van kwam.

Honderd jaar later is zijn geboorteplaats, waarin alle drie de religies van Abraham hun plek hadden, veranderd in het toonbeeld van de Israëlische bezettingspolitiek, met gemilitariseerde muren die dwars door de stad lopen en twee fundamenteel gescheiden bevolkingsgroepen.